بیوفیدبک (Biofeedback) چیست؟
بيوفيدبك تكنيكي است كه به اندازه‌گيري كاركردهاي قابل سنجش بدن مي‌پردازد و سپس اين اطلاعات را به صورت بلافصل به فرد ارائه مي‌دهد. اين حالت باعث افزايش آگاهي شخص و كنترل هشيارانه او بر فعاليت‌هاي فيزيولوژيك ناهشيارش مي‌شود. با ارائه اين تكنيك افراد فيدبك‌هاي واضح و مستقيمي (مانند صدا يا تصوير) از سيستم فيزيولوژي خود دريافت مي‌دارند كه به آن‌ها در كنترل عملكرد اين سيستم كمك مي‌نمايد. به اين ترتيب مي‌توانند به كنترل ضربان قلب، دماي محيطي پوست، فشار خون و… بپردازند.
براي درك تأثير بيوفيدبك يك مثال مي‌آوريم. سردردهاي تنشي اغلب در نتيجه نگه داشتن ماهيچه‌هاي خاصي از سر در يك وضعيت تنشي، در موقعيت‌هاي استرس‌زا به وجود مي‌آيند. البته فرد معمولاً از اين حالت خود آگاه نيست. با قراردادن سنسورهاي مختلف روي بدن، تنش ماهيچه‌هاي سر، فك و گردن دريافت و ثبت مي‌گردد. اين تنش به صوت تبديل مي‌شود، لذا با كاهش تنش در ماهيچه، صدا بالا و پايين مي‌رود. به اين ترتيب فرد مي‌تواند از تغيير تنش آگاه شود و صدا را كاهش دهد. پس از مدت كوتاهي و در يك فرايند سعي و خطا، بيمار در مي‌يابد كه چگونه صدا را كاهش دهد و در نتيجه فك و پيشاني و گردن خود را از تنش رها سازد و سردرد خود را كاهش دهد. پس از مدتي فرد اين مهارت جديد را مي‌آموزد و مي‌تواند در موقعيت‌هايي كه پيش از اين برايش تنش‌زا بود آرامش خود را حفظ مي‌كند.
دو نكته بسيار مهم:
«مسلماً شما ترجيح مي‌دهيد از يك آينه براي درست كردن موهايتان استفاده كنيد. يك عكس يا توصيه يكي از دوستان چندان به دردتان نمي‌خورد. بيوفيدبك، خودآموزي بوسيله نوعي آينه است».
«وقتي با بيوفيدبك مهارتي را مي‌آموزيد، چيزي بيش از يك مهارت داريد. شما تغيير حالت داده‌ايد تا بهتر شويد»
انواع بیوفیدبک
الکترومایوگراف
در این روش از تعدادی الکترود برای اندازه‌گیری پتانسیل عمل ماهیچه استفاده می‌شود. این پتانسیل‌های عمل تنش عضلانی را موجب می‌گردند. فرد با مشاهده عینی تنش به وسیله EMG، ادراک آن بصورت ذهنی را فرا می‌گیرد و در نتیجه می‌آموزد که آن را کنترل کند. به این ترتیب EMG به عنوان یک تکنیک ریلکسیشن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دمافیدبک (بیوفیدبک حرارتی)
یک مقاومت گرمایی (ترمیستور) به انگشت یا بافت پشت شخص متصل شده و دمای بدن او را اندازه می‌گیرد. به دلیل ارتباطی که بین افت دمای بدن و احساس استرس وجود دارد، دمای پایین بدن نشانه این است که باید ریلکسیشن را آغاز نمود.
پاسخ الکتریکی پوست (تعریق پوست)
جریان الکتریکی بسیار ضعیفی در پوست وجود دارد که افراد قادر به درک آن نیستند. هرچه فرد از نظر هیجانی برانگیخته‌تر باشد، فعالیت غدد عرقی بیشتر خواهد بود. وجود عرق روی پوست مقاومت الکتریکی پوست را کاهش داده و باعث افزایش جریان الکتریکی خواهد شد. ورزشکاران از این دستگاه جهت کاهش بی‌قراری و اضطراب قبل از مسابقات بهره می‌برند.
تغییرات نرخ ضربان قلب (HRV)
الکترودهای مربوط به بیوفیدبک تغییرات نرخ ضربان قلب، برروی قفسه سینه ، لاله ی گوش و انگشت یا مچ دست قرار می گیرد تا تغییرات فاصله زمانی بین دو ضربان قلب متوالی را اندازه گیری کند. بیوفیدبک HRV بین سیستم قلبی عروقی و سیستم های فیزیولوژیک بدن هارمونی ایجاد می کند و در نتیجه باعث ایجاد تاثیرات مثبت در بدن می گردد. این فیدبک برای بهبود بیماری هایی مانند فشار خون بالا، اختلال استرس پس از آسیب روانی PTSD ، فیبرومالژیا، درد عضلانی مزمن ، بی خوابی و … به کار می رود.
بیوفیدبک تنفسی
این وسیله نرخ و حجم دم و بازدم را در نواحی مختلف مانند تنفس شکمی و تنفس سینه‌ای اندازه‌گیری کرده و فیدبک می‌دهد. به این ترتیب فرد از وضعیت تنفس خود آگاه شده و آن را تنظیم می‌کند. معمولا هنگام اضطراب ریتم تنفس و حجم آن دچار تغییر می‌گردد و برعکس آن با کنترل ریتم می‌توان اضطراب و استرس را کنترل کرد.
مطالعات انجام شده در زمینه بیوفیدبک
بیوفیدبک یکی از پرکاربردترین روشهای درمانی و ارتقا عملکرد تکنولوژیک در دنیاست. در طی بیست سال گذشته نزدیک به 12000 مطالعه در این زمینه انجام شده است. نمودار زیر تعداد این مطالعات را در سالهای مختلف نشان می دهد.
اثربخشی بیوفیدبک
در سال ۲016، انجمن سایکوفیزیولوژی و بیوفیدبک کاربردی و جامعه تنظیم عصبی، گایدلاین‌هایی را برای ارزیابی میزان اثربخشی بالینی مداخلات نوروفیدبک و بیوفیدبک تهیه کردند. براساس این گایدلاین، اثربخشی نوروفیدبک و بیوفیدبک در موارد مختلف در 5 سطح ارایه می شود. این سطوح در ادامه آمده است.
سطح ۱: به‌صورت تجربی و آزمایشی مورد تأیید قرار نگرفته است
تنها به‌صورت گزارش‌های غیر رسمی و/یا مطالعات موردی در مجامع غیر علمی بیان شده است. بصورت تجربی و آزمایشی مورد تأیید نیست.
سطح۲: با احتمال کم مؤثر است
دارای حداقل یک مطالعه با توان آماری مناسب و اندازه‌گیری‌های معتبر و صحیح، اما فاقد گروه کنترل به‌صورت تصادفی است.
سطح ۳: با احتمال زیاد مؤثر است
دارای چندین مطالعه مشاهده‌ای، مطالعه بالینی، مطالعه با لیست انتظار، مطالعه درون آزمودنی و بین آزمودنی است که اثربخشی را تأیید می‌کنند.
سطح ۴: مؤثر است
شامل همه موارد زیر:
در مقایسه با یک گروه کنترل بدون درمان، درمان تأیید شده دیگر، یا گروه پلاسیبو (با به‌کارگیری حالت تصادفی)، نشان داده شد که درمان تحت بررسی از وضعیت کنترل، بصورت آماری و مشخص برتر است یا با درمان مؤثری که با توان آماری مناسب قادر به تشخیص تمایزها است برابر می‌باشد.
مطالعات روی افراد با مشکل خاص که شرایط آن، به شیوه عملیاتی و پایا تعریف شده باشد صورت گرفته است.
مطالعه از روشهای روشن و مشخص برای اندازه‌گیری نتایج استفاده کرده‌است.
از روش تحلیلی مناسب استفاده شده است.
روش‌ها و متغیر‌های تشخیصی و درمانی به نحوی روشن و واضح بیان شده است که به پژوهشگران مستقل امکان تکرار مطالعه را می‌دهد.
برتر بودن یا برابری درمان تحت بررسی در حداقل دو پژوهش مستقل نشان داده شده است.
سطح ۵: مؤثر و اختصاصی است
شواهد در سطح ۵، همه موارد سطح ۴ را داراست و علاوه بر آن، نشان داده شده که درمان تحت بررسی به صورت آماری از درمان پلاسیبو، درمان دارویی یا هر دو.
** در جدول زیر میزان اثربخشی نوروفیدبک و بیوفیدبک برای اختلالات مختلف آمده است. بر این اساس برای سطوح 3 و 4 و 5 می توان از نوروفیدبک و بیوفیدبک استفاده کرد.
