در بسیاری از مشکلات جسمانی، مسایل روانی به ویژه استرس نقش تعیین کننده ای در پیدایش، تشدید و یا عدم بهبودی بیماری دارد. این مشکلات جسمانی شامل مشکلات سایکوسوماتیک (مانند مشکلات گوارشی، فشار خون) و بیماریهای سیستم ایمنی بدن (مانند ام اس و بیماریهای خود ایمنی) می شود.
در 98 درصد کل بیماریها، استرس منجر به پیداش، تشدید یا عدم بهبود علایم بیماری می شود.
استرس و بیماری
نکته مهمی که باید به آن توجه نمود این است که اولاً هر استرسی مضر نیست و اصولاً عملکرد انسان به شدت وابسته به استرس است. اگر استرسی وجود نداشته باشد، عملکردی نیز وجود ندارد. اما مشکل از جایی شروع می شود که استرس از حد مشخصی فراتر رود. در شکل زیر رابطه استرس و عملکرد نشان داده شده است. در نبود استرس، عملکرد فرد کم است. با افزایش استرس عملکرد فرد به مقدار «بهینه» می رسد. این نقطه ای است که فرد می تواند بهترین عملکرد را داشته باشد. اگر استرس از آن بیشتر شود، مجدد عملکرد فرد کاهش یافته و در صورت تداوم آن فرد را دچار «مشکلات جسمانی ناشی از استرس» می کند.
شکل 1: رابطه استرس و عملکرد: در نبود استرس، عملکرد فرد کم است. با افزایش استرس عملکرد فرد به مقدار «بهینه» می رسد. این نقطه ای است که فرد می تواند بهترین عملکرد را داشته باشد. اگر استرس از آن بیشتر شود، مجدد عملکرد فرد کاهش یافته و در صورت تداوم ، فرد را دچار «فرسودگی شغلی» می کند.
|
فردی که نتواند استرس را مدیریت کند شاهد افزایش شدت علایم بیماری خود خواهد بود. بعضي نشانه‌هاي استرس عبارتند از:
- خواب بي‌كيفيت
- مشكلات تمركزي
- افزايش بدخلقي
- افزايش مصرف كافئين، الكل و/يا نيكوتين
- تپش قلب
- احساس وجود يك گلوله در گلو يا شكم
- خشكي دهان و لرزش خفيف دست‌ها
- احساس مداوم اينكه كاري بايد انجام شود
- مشكل شديد در ريلكسيشن
شکل 2: تاثیرات استرس به ویژه استرس طولانی مدت (مزمن) بر قسمتهای مختلف بدن |
همانگونه که گفته شد، استرس می تواند تاثیرات مختلفی بر روی بدن و کارکرد مغز داشته باشد. در حقیقت استرس از طریق تاثیری که بر روی بدن می گذارد، منجر به کاهش عملکرد فرد و تشدید بیماری می شود.
در شکل روبرو می توانید تاثیرات استرس بر قسمتهای مختلف بدن را مشاهده کنید.
استرس و مدیریت آن
الف) شناخت استرس و نحوه تاثير آن بر بدن و مغز
مهمترین گام در مدیریت استرس و کاهش آن، بررسی آن به صورت عيني و براساس اصول و اندازه‌گيري‌هاي علمي مي‌باشد. آگاهی از یک وضعیت ما را در اصلاح و برطرف کردن آن یاری می کند. زمانی که استرس وارد می شود در درون بدن و مغز فرد یک سری اتفاقات می افتد. نرخ ضربان قلب، نرخ تنفس، تنش عضلانی و فشار خون، افزایش و دمای بدن کاهش می یابد. علاوه براین، در مغز نیز تغییراتی به وجود می آید. این تغییرات باعث آماده شدن بدن و مغز جهت واکنش مناسب به استرس می شود. با برطرف شدن استرس، مجدد وضعیت بدن و مغز به حالت طبیعی باز می گردد. کل این روند، روندی طبیعی و لازم برای داشتن عملکرد مناسب است. در شکل زیر نحوه تاثیر استرس بر واکنشهای بدن آورده شده است.
|
شکل 3: واکنش طبیعی بدن و مغز در مقابل استرس |
مشکل زمانی به وجود می آید که بدن و مغز نتواند با حذف عامل استرس آور به حالت طبیعی بازگردد. در نتیجه استرس جدید باعث افزایش بیشتر واکنشهای بدن شده و در صورت تداوم این روند، عملکرد فرد کاسته شده و مشکلات مختلف جسمانی و را به وجود می آورد (شکل 4).
|
شکل 4: تاثیر استرس بر واکنشهای بدن در صورت عدم بازگشت بدن به حالت اولیه پس از استرس. عدم توانایی مغز و بدن برای بازگشت به حالت اولیه پس از استرس باعث کاهش عملکرد فرد می شود. |
مرکز تخصصی توانمند سازی پارند با استفاده از جدیدترین تکنولوژیهای روز، افراد دارای مشکل جسمانی را در شناخت عینی استرس و برطرف کردن آن یاری می کند. این کار توسط روشی با عنوان « ارزیابی پاسخ به استرس» و با كمك ابزارهاي اندازه‌گيري امواج مغزي و پاسخ هاي بدن انجام می شود.
ب) درمان
قدم اول درمان در مرکز پارند، کمک به فرد برای کنترل استرس است. ما بیماری را از بین نمی بریم بلکه زمینه ساز تشدید آن یعنی استرس را کاهش می دهیم.
مثلا فردی که دچار سندورم روده تحریک پذیر است وقتی یاد می گیرد چگونه با کمک تجهیزات مرکز پارند، استرس را مدیریت کند، علایم بیماری را بسیار کم و گاها به ندرت تجربه خواهد کرد.
علاوه براین ما بر روی مغز نیز کار می کنیم. چرا که، عملكرد بهينه زماني حاصل مي‌شود كه مغز كار خود را به بهترين و كارآمدترين شكل انجام مي‌دهد. در حالي كه مشكلات و در كل عملكرد ضعيف زماني بوجود مي‌آيد كه مغز كار خود را آن‌طور كه بايد انجام نمي‌دهد.
به منظور کمک به فرد در مديريت استرس از دو روش مبتني بر تكنولوژي به نامهاي بيوفيدبك و نوروفيدبك استفاده مي شود.
بيوفيدبك Biofeedback
بيوفيدبك تكنيكي است كه به اندازه‌گيري كاركردهاي قابل سنجش بدن مي‌پردازد و سپس اين اطلاعات را به صورت بلافصل به فرد ارائه مي‌دهد. اين حالت باعث افزايش آگاهي شخص و كنترل هشيارانه او بر فعاليت‌هاي فيزيولوژيك ناهشيارش مي‌شود. با ارائه اين تكنيك افراد فيدبك‌هاي واضح و مستقيمي (مانند صدا يا تصوير) از سيستم فيزيولوژي خود دريافت مي‌دارند كه به آن‌ها در كنترل عملكرد اين سيستم كمك مي‌نمايد. به اين ترتيب مي‌توانند به كنترل ضربان قلب، دماي محيطي پوست، فشار خون و… بپردازند.
براي درك تأثير بيوفيدبك يك مثال مي‌آوريم. سردردهاي تنشي اغلب در نتيجه نگه داشتن ماهيچه‌هاي خاصي از سر در يك وضعيت تنشي، در موقعيت‌هاي استرس‌زا به وجود مي‌آيند. البته فرد معمولاً از اين حالت خود آگاه نيست. با قراردادن سنسورهاي مختلف روي بدن، تنش ماهيچه‌هاي سر، فك و گردن دريافت و ثبت مي‌گردد. اين تنش به صوت تبديل مي‌شود، لذا با كاهش تنش در ماهيچه، صدا بالا و پايين مي‌رود. به اين ترتيب فرد مي‌تواند از تغيير تنش آگاه شود و صدا را كاهش دهد. پس از مدت كوتاهي و در يك فرايند سعي و خطا، بيمار در مي‌يابد كه چگونه صدا را كاهش دهد و در نتيجه فك و پيشاني و گردن خود را از تنش رها سازد و سردرد خود را كاهش دهد. پس از مدتي فرد اين مهارت جديد را مي‌آموزد و مي‌تواند در موقعيت‌هايي كه پيش از اين برايش تنش‌زا بود آرامش خود را حفظ مي‌كند.
نوروفيدبك Neurofeedback
نوروفيدبك نوعي بیوفيدبك است كه فيدبك آن را امواج مغزي تشكيل مي‌دهد، لذا نوروفيدبك در واقع EEG بيوفيدبك است. اين روش از خودتنظيمي براي تنظيم امواج مغزي استفاده مي‌كند. در اين روش يك الكترود روي منطقه خاصي از سر (با توجه به عمل اصلاحي كه قرار است انجام شود) قرار گرفته، دو الكترود به دو گوش متصل مي‌گردند. الكترود موج مورد نظر را دريافت كرده و به كامپيوتر هدايت مي‌كند. در اين زمان فرد روي صفحه مانيتور مي‌تواند تغييرات موج مغزي را بصورت فيدبك‌هاي صوتي يا تصويري دريافت كند. در واقع فعاليت موج مغزي شبيه‌سازي مي‌شود. اين شبيه‌سازي‌ها غالباً به صورت پخش فيلم يا موسيقي و يا بازي‌هاي كامپيوتري است. فرض كنيد فردي مي‌خواهد موج آلفاي خود را تقويت كند. پخش فيلم تا زماني ادامه خواهد داشت كه او بتواند موج آلفا را بيش از يك حد آستانه نگه دارد. در صورتيكه مقدار آلفا افت پيدا كند پخش فيلم متوقف شده و شخص متوجه مي‌شود كه بايد موج آلفا را افزايش دهد. به اين ترتيب پس از مدتي توليد مناسب موج آلفا، جزئي از فعاليت معمول مغز او مي‌شود.
دو نكته بسيار مهم:
«مسلماً شما ترجيح مي‌دهيد از يك آينه براي درست كردن موهايتان استفاده كنيد. يك عكس يا توصيه يكي از دوستان چندان به دردتان نمي‌خورد. بيوفيدبك، خودآموزي بوسيله نوعي آينه است».
«وقتي با بيوفيدبك مهارتي را مي‌آموزيد، چيزي بيش از يك مهارت داريد. شما تغيير حالت داده‌ايد تا بهتر شويد»